Hoogbegaafdheid

Als ECHA-specialist Hoogbegaafdheid heb ik een genuanceerde, op wetenschappelijke inzichten gebaseerde visie op hoogbegaafdheid. Hoogbegaafdheid brengt prachtige mogelijkheden met zich mee. Helaas kan hoogbegaafdheid bij een niet-passende (sociale/leer-/werk)omgeving leiden tot problemen. Je kunt dan bijvoorbeeld last krijgen van onzekerheid, moeite krijgen met het aangaan van uitdagingen of het vinden van motivatie voor school, studie of werkactiviteiten. Je kunt moeite hebben met het vinden van een studie of werk dat bij je past. Als je geen goede verbinding met je school, studie of werk ervaart,  kun je gaan onderpresteren. Hoogbegaafdheid kan gepaard gaan met hoogsensitiviteit: een grote intensiteit of (prikkel)gevoeligheid. Dit kan leiden tot uitdagingen in het contact met de mensen om je heen.

Auteurs of ontwikkelaars van verschillende modellen en theorieën over hoogbegaafdheid hanteren verschillende definities van hoogbegaafdheid. In Nederland hebben we het nog vaak over hoogbegaafdheid als iemand een zeer hoge score op een IQ-test heeft behaald. Er is echter wetenschappelijke overeenstemming over dat hoogbegaafdheid meer inhoudt dan een zeer hoog IQ, en dat niet elke persoon met kenmerken van hoogbegaafdheid een zeer hoge score op een IQ-test behaalt.

Kenmerken van (hoog)begaafdheid

(Hoog)begaafdheid kan worden gezien als een sterke aanleg op een of meerdere gebieden, die zich kan vertalen naar uitzonderlijke prestaties op een of meerdere gebieden (Gagné, 2004).

Hoogbegaafdheid kan tot uitdrukking komen in een specifiek domein, waar iemand al zijn energie, gedrevenheid en leermotivatie in steekt. In combinatie met een goede aanleg kan deze inzet leiden tot bijzondere prestaties. Sommige mensen met kenmerken van hoogbegaafdheid zijn ware alleskunners: door een combinatie van een brede interesse en een goed leervermogen kunnen heel veel verschillende kanten worden ontwikkeld. Er kunnen keuzevraagstukken gaan spelen (wat voor studie of werk past het beste bij mij?). In combinatie met een grote behoefte aan uitdaging, en daarmee gepaard gaande verveling bij te weinig uitdaging, kan dit leiden tot 'shopgedrag' in studies, hobby's en werk.

Onder meer de volgende kenmerken kunnen wijzen in de richting van een goed leervermogen en een sterke aanleg op één of meerdere gebieden:

  • Als jong kind een ontwikkelingsvoorsprong
  • Goed geheugen
  • Veel inzicht, verbanden leggen
  • Kennisvreter in de breedte en/of diepte
  • Grote behoefte zaken te begrijpen
  • Genieten van complexiteit
  • Sterk in het bedenken van oplossingen en gedreven om bij te dragen aan verbeteringen
  • Gedreven en zelfsturend bezig met zelfgekozen activiteiten
  • Zoeken naar uitdaging, in nieuwe dingen, of iets nóg beter willen kunnen of weten
  • Grote mate van opmerkzaamheid
  • Met relatief geringe inspanning iets behoorlijk goed kunnen
  • In relatief korte tijd iets behoorlijk goed kunnen
  • Sterke innerlijke belevingswereld
  • Creatief, scheppend vermogen

Hoogbegaafdheid kan samenhangen met een hoge mate van openness to experience - een van de vijf schalen van de big five persoonlijkheidstheorie. Kenmerkend voor een grote mate van openness to experience zijn onder meer een open, levendige, nieuwsgierige geest met een sterke need for cognition (gedrevenheid om zaken waar de interesse naar uitgaat diepgaand te doorgronden), en hoogsensitiviteit: een grote gevoeligheid en opmerkzaamheid op meerdere gebieden- vergelijkbaar met overexcitabilities die worden beschreven in Dabrowski's theory of positive disintegration.

Onderpresteren

Als iemand vastloopt in zijn of haar ontwikkeling, kan dit leiden tot onderpresteren. Het is belangrijk op zoek te gaan naar oorzaken van onderpresteren, want het zijn juist die oorzaken die problematisch kunnen zijn voor de ontwikkeling.

Signalen van mogelijk onderpresteren

De volgende kenmerken kunnen wijzen op onderpresteren:

  • Prestaties een stuk lager dan je potentieel
  • Gevoel van verveling, (faal)angst, uitputting of frustratie
  • Geen bereidheid om inspanning te leveren
  • Kiezen voor makkelijke dingen waarvan je zeker weet dat je ze kunt
  • Weinig interesse in of betrokkenheid bij school, studie of werk
  • Wel willen, maar niet durven uit angst dat je niet voldoet aan je eigen hoge lat of aan de verwachtingen van anderen
  • Wel beginnen, maar opgeven zodra je denkt dat het toch niet gaat lukken

DMGT model van Gagné

Een ontwikkelingsmodel wat ik bruikbaar vind, met name als we het hebben over vraagstukken met betrekking tot onderpresteren en motivatieproblemen is het Differentiated Model of Giftedness and Talent (DMGT 2.0) van Gagné (2010).
In dit model is uitgewerkt hoe persoonsfactoren en omgevingsfactoren in ontwikkelingsprocessen een rol spelen bij het tot uitdrukking komen van een grote aanleg in talent, ofwel bijzondere prestaties.

Figuur: Gagné's Differentiated Model of Giftedness and Talent (DMGT 2.0; 2008 update). Bron: https://www.researchgate.net/figure/Gagnes-Differentiated-Model-of-Giftedness-and-Talent-DMGT-20-2008-update_fig1_285842441 [accessed 12 Sep, 2019]

 

 

Het 'label' hoogbegaafdheid

Het is dan ook de vraag hoe bruikbaar de classificatie ‘hoogbegaafd’ is als label voor een kind. “Wij willen niet dat kinderen gelabeld worden als ‘hoogbegaafd’”, zegt Lianne Hoogeveen. “Behalve dat het weinig zegt, doe je er mensen ook te kort mee. Het gaat niet om welk label kinderen hebben, maar om wat ze nodig hebben. En dat hangt niet alleen af van bijvoorbeeld hun IQ - helaas toch nog vaak gebruikt als definitie voor hoogbegaafdheid. Ik heb moeite met de stroming die hoogbegaafdheid een soort exclusiviteit wil geven alsof het gaat om een ander soort mensen. Dat creëert een kloof tussen wel en niet- hoogbegaafden. Het is de wereld op z’n kop en zo krijg je discussies als: ‘Deze persoon is hoogbegaafd, dus...’ Daar help je niemand mee.”

- Prof.dr. Lianne Hoogeveen in De Pedagoog (2018)

Tips en links

Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen, een kennis-, project- en netwerkorganisatie die het leefklimaat van hoogbegaafde volwassenen wil verbeteren.

Ondersteuning bij opvoeding: Buro Mare | Marieke van der Zee

Onderwijsadvies: Anja van der Velde Onderwijsadvies